Yalana (Zırt) Diyen Güneş Kenti
İnsanları yaptıkları hatalar ve durumlarından dolayı, kırmadan kullanılan Van şivesindeki bazı kelimeler, Tuşba’nın onlarca medeniyete başkentlik yaptığı ve kültürlerin Vanlıyı kibarlaştırdığını görebiliyoruz.
Aptal değil pelo,
Deli değil peğaz,
Şişko değil tatto,
Kısa DEĞİL gotto,
Yalancı DEĞİL zırtçı
Pis DEĞİL mırmır,
Zavallı DEĞİL peğo deriz biz Van’da.
Sanki; bugünleri görmüşler,acımasız sözleri ve hakaretleri hissederek,söylemleri yumuşatarak bu günlere taşımışlar. “Yalan konuşuyorsun.” yerine “zırt atma” mizahi uyarısı ile yalancının kendi kendisinin susmasını sağlamışlardır.
Van’da “falan yalancı” lakabı yerine “zırtçı falan” söylemi kullanılır.
Van’da insanlara; deli, şişko, aptal, pis ve zavallı gibi kırıcı kelimeler yerine, mizah dolu hitaplarda bulunulur. Onlarca medeniyetin merkezi, farklı ırkları, dinleri ve değerleri barındıran güneş kenti Van’da; bunun gibi binlerce güzel ve anlamlı kelimeler hem Vanlı,hem de Van’a yerleşen tüm insanlar tarafından keyifle kullanılır.
Bu ve benzeri kelimeler ile kurulan cümleler; ozanlar, sanatçılar, yazarlar ve senaristlerce kullandığı gibi, filmler ve dizilerde de şive olarak kullanılmaktadır.
Buradan Vanlılar adına film ve dizi yöneticilerine bir çağrıda bulunmak istiyorum.
Kullandığınız Van şivelerinin çoğunun Van ile ilgisi bulunmamaktadır. Van şivesi kullanmak istediğiniz zaman; Lütfen bizlerle iletişime geçiniz. Van şivesi sadece Vanlının kültürü ve değerleri değil, Van şivesi 4 bin yıllık Anadolu kültürünün,Vanlı tarafından yozlaşmadan günümüze taşıdığı değerler kültürüdür.
Aşağıdaki türküler ve deyimleri okuduğumuzda; Azeri, Türkmen, Kırgız ve Mezopotamya’da yaşayan toplumların dil ve şivelerinin kullanıldığını görebiliriz.
Van şivesi “kelimenin gırtlaktan yumuşak çıkışıdır.”
Nasılsın; nedisen gibi.
Oğul giderem Van’a doğri,
Yolum İran’a doğri,
Kes başım ganım ağsın,
Gıymet bilene doğri.
***
Eze mezeden oğlan,
Bıyığ bezeden oğlan,
İnenın yıldızından gıza göz eden oğlan.
Anam sana gız vermez,
Get para gazan oğlan.
***
Öyle bir zamana gelmişiz ki. Tam Van şivesini kullanma zamanı.
"Deli Turump yalan konuşuyohttps://vanlinihathoca.com/rsun” diyemiyorsak “Peğaz Zırtçı Turump” diyebiliriz.
Ülkemizdeki; zırtçı, peğaz, mırmır ve peğo’ları dinlemek istemiyoruz artık.
Zırtsız günlerde, sevgiyle kalalım.
Bahri Yıldızbaş-09.01.2020
VAN AĞZI / ŞİVESİ SEÇMELER
Arğ : Kanal
Püşrük : Nemli dam toprağı
Şoğum : Sürülmüş sulu tarla
Sufat : Surat
Gelem : Kalem
Poçik : Kuyruk sokumu
Tosbağa : Kaplumbağa
Üsgek : Yüksek
Errre : Çoğul ifade eden söz
Toy : Düğün
Basalya : Kına gecesi
Şabaş : Davulcuya verilen bahşiş
Ğelat : Düğün hediyesi
Kellebaşı : Kız tarafının erkek tarafına gönderdiği hediye bohça
İşbabayan : Çekirdeksiz kuru erik tatlısı
Tentene : El işi, oya
Bebağ : Bahtsız
Şitil : Yetiştirme
İskarpin : Kundura
Ğırtik : Hıçkırık
Matuşga : Hafif kadın
Gırran : Kötü hastalık
Bar : Nubar
Namurad : Muradına ermeyen
Zırt : Yalan
Şirin : Tatlı
Fırfıra : Topaç
Tırtıra : Yalpa yapan
Aşuğ : Küçükbaş hayvanın aşık kemiği
Geymağ :Kaymak
Kağenk : Çapalama
Gemış : Kamış
Leçek : Yazma
Kef : Köpük
Ğıc : Ağaçtaki reçine
Tırğa : Kısa dayamalık ağaç
Tılğo : Şişman
Mığ : Çivi
Emraz : Alet edevat
Çin : Omuz
Çinmek : Yüzme
Döş : Göğüs
Peş : Arka
Gursağ : Mide
Pişik : Kedi
Perenk : Parça parça
Ğotğotin : Nazarlık
Pineci : Ayakkabı tamircisi
Loğ : Kabaran toprak damı bastıran taş silindir
Tehfırleme : Temizleme, yıkama
Godik : İt damı
Kığt düşmek : Yorgun düşme
Zırza : Kapı kilidi
Teşt : Leğen
Çat : Kumaş parçası
Demkeş : Semaverde demliğin konulduğu aksam
Zulamat : Aşırı karanlık
Şüşe : Bardak
Mintan : Gömlek
Aş : Çorba
Tike : Parça
Gan : Kan
Meymun : Maymun
Seher : Sabah
Kelem : Lahana
Dehre : Nacak
Teber : Balta
Ötberi : Mhutelif
Gardaş : Kardeş
Eze : Teyze
Ölü ölmüş : Cenaze
Bacı : Abla
Aro : Arı
Leymun : Limon
Ağuz : Yeni doğurmuş ineğin sütü
Av : Parçalamak
Boyun devrile : Ölesin
[ads1
Men : Ben
Özüm : Kendim
Özüm özüme : Kendi kendime
Çatcıngır : Un ve yumurtadan yapılan kahvaltılık
Murtuğa : Un ve yumurtadan yapılan kahvaltılık
Daldalan : Sinmek
Dimdik : Gaga
Gavağ : Kavak
Gırdan : Büyük, iri
Gıjıltı : Çığlık
Gasap : Kasap
Gorğmağ : Korkmak
Gızdırmağ :Kızdırma
Gıjavili : Kalabalık
Avurt : Avurt, yüz
Elelo : Hindi
Dığdığan : Dağ yemişi
Esgig : Eksik
Ğepeng : Daraba
Nabal : Vebal
Guşatan : Sapan
Teğese : Eskimiş
Pin : Kümes
Ayo : Ayı
Pimpirik : Titiz
Külbaş : Cahil
Gasap : Kasap
Gıcığ vermek : Nispet yapmak
[ads1
Cadaloz : Çokbilmiş
Damçi : Tavandan sızan yağmur damlası
Devrisi gün : Ertesi gün
Gargaşa : Kaos
Hayhavar : Çaresizlik
Kabristan : Mezarlık
Verdeçe : Haylaz çocuk
Hotto : Lastik ayakkabı
Bemurat : Muradına ermemiş
Çal : Banyo yapılan yer
Fücceten :(Ölüm için) aniden
Galak : Tezek yığını
Gınde : Küçük parça
Gine : Yine
Ğerezan : Kırbaç
Kartmah : Vücutta olaşan kaba kir
Küt : Hamuru tandıra düşürme
Nubar : İlk olgunlaşan meyve
Ğeste : Hasta
Ğelbir :Kalbur
Kestek : Kerpiç parçası
Mohre : Çamurdan yapılan yığma duvar
Acarlan : Gelişmek
Bat : Tandırı yakmama hazırlamak
Certbaşı :Eşkiya başı
Çinedan : Kursak
Destibala : İskembenin köşesi
Eremik : Yumurtlamayan güvercin
Keçele : Saka kuşu
Gedem : Ayak, bacak
Haradan : Nereden
İlitme : Yağda yumurta
kak : Meyve kurusu
Mellikan : Çelik çomak oyunu
Nahırci : Çoban
Pişpişo : Bir ot türü
Ağna : Hayvanları toprak ta yuvarlamak
Bagıl : Terbiyeli
Çahmur : Süt mavisi göz
Dalda : Koruma, himaye
Erbet : Çok çirkin
Gılın : Beğenmek
Helbet : Elbet
Kamaş : Tütünün dip yaprakları
Lavaş : Tandırda pişirilen ince ekmek
Mir : Bey
Ölet : Kolera
Pirçilik : Havuç
Sanc : Isırmak, sokmak
Ağız yasla : Öykünmek
Alıcı kuş : Atmaca
Baba : Cüzam
Cınağ : Lades kemiği
Dığdığa : Dağ yemişi
Elküt : Beceriksiz
Ğelat : Hediye
Ilışır : Evvelki sene
Gergut : Çingene
Zılıto : Aç çıplak
Belengaz : Zavallı
Şakal : Ökçesi bükük eski ayakkabı
Köhne : Eski
Mintan : Gömlek
Barabar : Birlikte
Cırığ : Yırtık
Çolma Çocuğ : Çoluk çocuk
Darağlık : Etin fleto kısmı
Dügür : Kabarcık
Elce : Cezve
Gerce : Sıra, dizi
Ğışil : Ezilmiş
Ğorgışıl : Yorgun
Mor : Patlıcan
Şüşe : Şişe
Bışgı : Testere
Bığeri : Baca
Ğızek : Kızak
Dıgırlanmak : Yuvarlanmak
Burçin : Dişi geyik
Cuk : Tıpa tıp olma
Çıtma : Fiske
Debo : Boş teneke
Evşenik : Neşeli
Fehmelenme : Korkmak
Ferig : Bir yıllık tavuk
Gent : Sıcak çay suyu
Ğışmalama : Avuçalma
Helisese : Mahalli yemek
Gabal : Toptan, götürü, hepsi birden
Menger : Tahta tırmık
Pin : Kümes
Yesir : Esir
Heyran : Ayran
Şipana : Kapı eşiği
Fırfıra : Topaç
Mozlanmak : Küsmek, darılmak
Bala : Küçük çocuk
Boğazlı : İştahlı
Cıllığ : Çok ıslak
Cırmağ :Tırmalama
Çerçenk : Çaresiz
Kötek : Dayak
Dizbediz : Dizdize
Döş : Göğüs
Erep : Arap
Gedele : Küçük küp
Gemet : Takat
Höyük : Toprak yığını
Kirpit : Kulak kabartmak
Lafde : Hafif herif
Muştu : Müjde
Okşa : Ölen birisi için ağıt yakmak
Savuğ : Soğuk
Sekavil : Söğüt ağacından yapılan büyük süpürge
Mecrefe : Kar küreği
Affat : Bela, musibet
Cahal : Cahil, görmemiş
Çimmek : Yıkanmak, yüzmek
Aba : Anne
Eze . Teyze
Bibi : Hala
Dij : Sivri
Buğda : Buğday
Hemayil : Nazarlık
Hevşi : Kapı önü
Ğengeveng : Amaçsız kalabalık
İstikan : Bardak
Kayış : Kemer
Kimin : Gibi
Mellaçi : Armut cinsi
Peşgir : Berber havlusu
Kevgir : Süzgeç
Gırğeşek : İşe yaramayan fazla eşya
Esasen : Aslında
Ağo : Zehir
Alça : Erik
Avtafa : Abdest ibriği
Cüce : Civciv
Çarçenk : Çaresiz
Efe : Ağabey, büyük
Göbelek : Mantar
Henek : Şaka
İde : İğde
Kal : Olgunlaşmamış, ham
Kirmı : Kene
Lembeki : Küçük bakır tabak
Potin : Ayakkabı
Salağana : Mezbaha
Sevindırağ : Çok sevinmek
Irbet : Acaip
Çılgıssız : Densiz
Acarlan : İlgi duymak
Ayle : Aile
Bel : Bir çeşit kürek
Davuşan : Tavşan
Aba : Abla
Gıdık : Keçi
Gor : Mezar
Eyvan : Balkon
Işkırık : Hıçkırık
Kağız : Kağıt
Ğışmala : Avuçlama
Lengeri : Bakır tabak
Meyteb : Okul
Otar : Otlatmak
Poçik : Kuyruk sokumu
Merumsuz : Huysuz
Zernebat : Erek dağından gelen su-çeşme
Zıvana : Çeşme
Arğh : Ark, Kanal
Bayağtan : Demin, Az önce
Cirmik : İkiz
Daş : Taş
Turş : Ekşi
Gıtto : Kısa boylu
Hara : Nere
Camuş : Erkek manda
Kindirek : Merdane
Koçer : Göçebe
Makat : Divan
Nusga : Muska
Perek : Tuzlu, soda
Sağal : İyileşmek
Şoba : Nezle
Tahtasız : Patavatsız
Yaylı : At arabası
Zembül : Sepet
Alaçarpah : İri taneli kar
Bikes : Kimsesiz
Cırt : Yırtmak
Dığa : Ermeni çocuğu
Evik : Buğday
Fehim : Korku, Endişe
Gecelme : Fenalaşmak
Gurabeş : Kurbağa
Ğelbür : Elek, Kalbur
İgit : Yiğit
Kadek : Kırmızı bez
Lemelem : Çok dolu
Mehle : Mahalle
Nece : Nasıl
Uyağ : Uyanık
Pazik : Şeker pancarı
Rızle : Çoğalmak
Sındı : Makas
Sümbül : Başak
Tavla : Ahır
Abur : Haya, edep
Barsız : Meyvesiz, ürünsüz
Cehre : Çıkrık
Çinedan : Kusrak
Dölbent : Tülbent
Eşgere : Açıkça
Gereçi : Dilenci
Harabek : Zehirli bir ot
İrhan : Reyhan
Leng vur : Topallamak
Loti : Pis boğaz
Naçar : Aciz
Oki : Mesela
Pahır : Pakır
Saan : Sana
Şemo : Ayı yavrusu
Taptapa : Küçük ekmek
Urt : Soy
Yırgala : Titremek
Zehrimar : Acı, zehirli
Ağabet : İnsaniyetli
Bakkala : Fasülye
Bidik : Köşe, bucak
Çap : Koşmak, İvmek
Dabuk : Bir sığır hastalığı
Fint : İnce mum
Gede : Çocuk
Gıç : Ayak, basamak
Harti : Eski pantolon
Irlan : Türkü söylemek
Kamçor : Hayvan vergisi
Mazik : Üvey oğul
Medek : Dişi manda
Örken : Kıldan yapılan halat
Pişte : Üzüm salkımı
Satıl : Kova
Şor : Tuzlu
Tapkır : Bölük, kafile
Vığıltı : Ağlama, gürültü
Yubat : Bekletmek
Arağan : Süt, Yoğurt, Ayran
Berk : Sırtı sert
Cırnak Çek : Ladese tutuşmak
Daban : Döşeme
Elibaratli : Yaman
Garac : Otogar
Hansi : Hangisi
İyesiz : Görgüsüz
Kelefe : Samanlık
Leymun : Limon
Mertek : Uzun ağaç
Nash : İnatçı
Oğrn : Gizli
Örük : Saç örgüsü
Pehıl : Kıskanç
Safa : Maşrapa
Şerik : Ortak
Tapan : Kar küreği
Yalınkat : Tek kat, ince
Zubara : Küme
Arıncık : Küçük göl
Boyun Ver : Kefil olmak
Cinnen : Öfkelenmek
Daz : Kel olan
Ekenek : Ekili alan
Gacı : Ağabey
Gelek : Kavun
Heger : Eğer
İtil : Yok olmak
Kavza : Kaldırmak
Malamat : Alçak, aşağılık
Peyin : Gübre
Puza : kaba, terbiyesiz
Sahar : Belki, olasılıkla
Şapik : Pantolon
Tamgo : Sosyete
Ücü : Ölü yıkayıcı
Yaldat : Aldatmak
Zağar : Küçük köpek
Zırza : Kapı mandalı
Alabaydağ : Rezil, Rüsva
Bezek : Süs, Ziynet
Bıkılda : Yavaş yavaş kaynamak
Cacim : Yatak Örtüsü
Celmih : İkiz
Daldala : Kapıyı yarım kapamak
Düzümlük : Sabır, Tahammül
Eci : Saygıya yaraşan kadın
Eng : Çene
Gile : Göz bebeği
Harazan : Kamçı, Kırbaç
İtik : Kayıp
Kamet : Güç, Takat
Lepik : Yassı taş
Mincik : Saç teli
Muğda : Bakır Kupa
Özüm : Kendim
Püçülük : Havuç
Şabaş : Bahşiş
